Rzepak po zimie – co może mu grozić?

Rzepak to roślina wymagająca i szczególnie narażona na działania różnych czynników. Jednak pomimo wielu niedogodności pogodowych na starcie ogólny stan większości plantacji na koniec stycznia 2023 roku był oceniany jako dobry. Przed tą uprawą jeszcze kilka miesięcy wegetacji. Co oprócz skrajnych warunków atmosferycznych może jej zagrozić? Na pewno choroby grzy­bowe i szkodniki.

Dariusz Przybylski

Jesienią 2022 roku mieliśmy do czynienia z suszą, która w wielu regionach Polski wystąpiła w momencie wschodów rzepaku. Potem w południowych regionach kraju zdarzały się ulewy, które w wielu przypadkach opóźniały zabiegi regulujące. Przesie­wy rzepaku wykonywano tam, gdzie w wyniku intensywnych opadów doszło do zaskorupienia gleby. Na większości plantacji zasianych po 20 sierpnia 2022 roku na koniec jesiennej wegetacji rośliny osiągnęły właściwą fazę 8–12 liści, wytworzyły szyjkę korzeniową powyżej 10 mm oraz prawidłowy system korzeniowy.

W grudniu pogoda przyniosła spadki temperatur, którym towarzyszyła okrywa śnieżna. Jednak tuż przed świętami i na początku stycznia temperatura wzrosła do rekordowych jak na tę porę roku 15–17°C. Kolejne tygodnie to łagodna zima – na przemian ze śniegiem, desz­czem, przygruntowymi przymrozkami nocą, lokalnie nawet do -15°C, a w ciągu dnia z temperaturami na poziomie 3–5°C.

Na tę chwilę można stwierdzić, że większość plantacji rzepaku dobrze rokuje, jeśli chodzi o optymalne wykorzystanie potencjału plonotwórczego poszczególnych odmian. Oczywiście wiele będzie zależało od przebiegu pogody i presji innych zagrożeń w kolejnych miesiącach. Trzeba liczyć się choćby z możliwością występowania silnych mrozów oraz przymrozków, które praktycznie mogą poja­wiać się do połowy maja.

Przymrozki

Szczególnie zagrożenie stanowią w okresie kwitnienia rzepaku. W przypadku wcześniejszego wystąpienia przymrozków intensywnie rosnące rośliny mogą ulec uszkodzeniom, co przełoży się na słabszy plon. W takiej sytuacji łodygi wyginają się i pojawiają się pęk­nięcia. Powstałe uszkodzenia są otwartą bramą dla patogenów. Wówczas wtórną konsekwencją przymrozków jest duże zagrożenie chorobami.

Choroby rzepaku

Sucha zgnilizna kapustnych. Jest jedną z najgroźniejszych chorób rzepaku ozimego. Próg jej ekonomicznej szkodliwości to zaledwie 10–15% porażonych roślin. Sprawcą suchej zgnilizny jest grzyb Phoma lingam. Może on powodować straty w plonie nasion sięgające nawet 50%, co jest wynikiem bardzo dotkliwym w kontekście oczekiwanego zysku z uprawy rzepaku. Patogen atakuje liście roślin, szyjki korzeniowe i formujące się pędy. Najgroźniejsze w skutkach jest porażenie podstaw pędów, ponieważ odcina przewodzenie wody i składników pokarmowych w roślinie, powodując jej niedożywienie.

Szara pleśń. Wszystkie nadziemne części roślin rzepaku w czasie całego sezonu wegetacyjnego mogą zostać porażone przez patogen wy­wołujący tę chorobę. Objawia się ona na pędach, liściach, pąkach kwiatowych i łuszczynach zainfekowanych roślin w postaci nieregular­nych, wodnistych plam o sinozielonej barwie. Rozwojowi szarej pleśni sprzyja wysoka wilgotność powietrza (około 90%) przy temperatu­rach w przedziale 0–18°C. Ryzyko porażenia roślin zwiększają uszkodzenia tkanek okrywających spowodowane przez: przymrozki, mróz, grad, suszę, szkodniki, a nawet przez sprzęt polowy oraz rozsiewane nawozy sztuczne. Na ich powierzchni widoczne są szare lub szarobrą­zowe strzępki grzybni w postaci nalotu z trzonkami i zarodnikami. Zaatakowane przez grzyba liście oraz łodygi stają się szarobrunatne i stopniowo gniją. W przypadku silnej infekcji dochodzi do przełamania łodyg i obumarcia całych roślin. Nasiona w chorych łuszczynach są zdrobniałe, niedojrzałe. Łatwo się osypują w czasie silnego porażenia, kiedy łuszczyny przedwcześnie zasychają i pękają.

Zgnilizna twardzikowa. To choroba, której w uprawie rzepaku także nie wolno lekceważyć. Szczególnie często uwidacznia się pod koniec kwitnienia – przede wszystkim na łodygach, gdzie pierwszymi objawami są wodniste zmiany w postaci jasnoszarych plam, które następnie ciemnieją. Czasem w tych miejscach można zaobserwować białą grzybnię. Łodyga powyżej zmian więdnie i gnije. W środku zniszczonej łodygi formowane są czarne sklerocja, widoczne po jej przełamaniu. Zgnilizna twardzikowa w rzepaku może pojawiać się też przed kwitnieniem, jednak wówczas zazwyczaj jest ograniczana w ramach zabiegów ochronnych przeciwko suchej zgniliźnie kapustnych. Choroba ta jest szczególnie groźna na plantacjach, na których przerwy między latami z uprawą rzepaku są zbyt krótkie. W przypadku zaniedbania prawidłowej ochrony zgnilizną twardzikową straty w plonie mogą sięgać nawet 50%.

Szkodniki w uprawach rzepaku

Chowacze łodygowe. Wiosną są pierwszymi szkodnikami nalatującymi na plantacje rzepaku. Najpierw pojawia się chowacz grana­tek. Następnie szkodniki o dużym znaczeniu gospodarczym, czyli chowacze brukwiaczek i czterozębny.

Objawem żerowania chowacza brukwiaczka są nakłucia na łodygach, tuż pod wierzchołkiem młodych pędów, które w tych miej­scach z czasem grubieją i pękają. Niejednokrotnie wraz ze wzrostem pędu łodyga wygina się w literę S. Pojawiają się na niej cha­rakterystyczne pęknięcia, a wewnątrz niej widoczne są ślady gromadnego żerowania. Uszkodzona łodyga łatwo ulega infekcjom przez grzyby wywołujące suchą zgniliznę kapustnych oraz szarą pleśń. Straty w plonie spowodowane przez chowacza brukwiaczka w skrajnych przypadkach mogą sięgać nawet 50%.

Z kolei larwy chowacza czterozębnego wygryzają chodniki w nerwie liścia, ogonku liściowym oraz w rdzeniu łodygi. Po prze­krojeniu pędu widoczne są ciemnej barwy tunele. Liście zaatakowanych roślin żółkną i zaginają się ku dołowi. Przy dużych uszkodzeniach może dojść do całkowitego zahamowania wzrostu roślin, a także do ich wylegania. Uszkodzenia są bramą dla infekcji suchej zgnilizny, zgnilizny twardzikowej oraz szarej pleśni. Stanowią również przyczynę nierównomiernego dojrzewania plantacji.

Słodyszek rzepakowy. Ten powszechnie występujący szkodnik jest olbrzymim zagrożeniem dla rzepaku w czasie tworzenia się kwiatostanu oraz kwitnienia, choć pierwsze jego naloty mogą mieć miejsce już w marcu. Szkody wyrządzają tylko chrząszcze, które przegryzają pąki w celu pozyskania pyłku, często niszcząc przy tym słupek. Uszkodzone pąki kwiatowe żółkną, zasychają i opadają. Natomiast samice składają jaja do ich wnętrza, uszkadzając je mechanicznie. Żerowanie słodyszka w fazie pąkowania jest przyczyną największych strat. A zatem przedłużanie się jej w wyniku spadku temperatury potęguje ubytki wywołane długim okresem byto­wania chrząszczy. Wyklute z jaj larwy żywią się pyłkiem kwiatowym i nektarem, nie powodując większych strat. Owad ma jedno pokolenie w ciągu roku, ale straty w plonie przy wczesnych nalotach, przed kwitnieniem, mogą przekraczać nawet 50%. Natomiast występowanie słodyszka w pełni kwitnienia jest praktycznie nieszkodliwe dla plonu.

Szkodniki łuszczynowe, takie jak chowacz podobnik i pryszczarek kapustnik, atakują w okresie tworzenia się łuszczyn rzepaku.

Larwy chowacza podobnika rozwijają się w łuszczynach. Z reguły w jednej łuszczynie żeruje jedna larwa, która niszczy niedojrzałe nasiona rzepaku. Objawy jej występowania widoczne są dopiero po opuszczeniu przez nią łuszczyny. Są to charakterystyczne defor­macje oraz żółtawe przebarwienia łuszczyn. Otwory wygryzione przez larwę otwierają dostęp chorobom (szara pleśń).

Ponadto uszkodzenia spowodowane przez chowacza podobnika mogą być wykorzystywane przez dużo groźniejszego szkodnika – pryszczarka kapustnika – do składania jaj. Po 2–3 tygodniach od złożenia jaj łuszczyny pękają, a larwy spadają do gleby, w której się przepoczwarzają. Opuszczają ją już jako dojrzałe muchówki. Larwy pryszczarka wysysają soki z nasion i ścianek łuszczyn. Ich żerowanie powoduje żółknięcie, deformowanie się, a w rezultacie pękanie łuszczyny i osypywanie się z niej nasion. Przyczynia się to do dużych strat oraz prowadzi do powstawania samosiewów, a łan rzepaku dojrzewa nierównomiernie.

Sprawcą suchej zgnilizny jest grzyb Phoma lingam. Może on powodować straty w plonie nasion sięgające nawet 50%.

Technologia ochrony fungicydowej i insektycydowej rzepaku

Uprawa	Ochrona	Agrofag	Produkty i dawki
rzepak	ochrona fungicydowa/ regulacja	I zabieg – zwalczanie suchej zgnilizny kapustnych, czerni krzyżowych, szarej pleśni oraz regulacja pokroju	Dovvo 375 SC (0,35 l/ha)
			Caryx 240 SL (0,8–1 l/ha)
			Spekfree 430 SC (0,4 l/ha) + Caryx 240 SL (0,5 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
		II zabieg (opadanie płatków) – zwalczanie czerni krzyżowych, szarej pleśni, zgnilizny twardzikowej	Spekfree 430 SC (0,5 l/ha) + Latifa 250 SC (0,8–1 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Hajmon 250 EC (0,5 l/ha) + Latifa 250 SC (0,8–1 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Proviso 300 EC (0,5 l/ha) + Latifa 250 SC (0,8–1 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Hajmon 250 EC (0,5 l/ha) + Proviso 300 EC (0,4 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Hajmon 250 EC (0,4 l/ha) + Royalty (0,25 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Proviso 300 EC (0,3 l/ha) + Royalty (0,25 l/ha) + Flipper (0,05 l/ha)
			Capartis (0,7 l/ha)
			Pictor 400 SC (0,5 l/ha)
	zwalczanie szkodników	chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik	Cyperkill Max 500 EC (0,05 l/ha)
		pchełki, słodyszek rzepakowy, mszyca kapuściana	Delta Glob 25 EC (0,2–0,3 l/ha)
		chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik	Carnadine 200 SL (0,15–0,3 l/ha)
		chowacz, słodyszek, chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik	Kobe 20 SP (0,125 kg/ha)