Postęp w hodowli rzepaku ozimego

Według danych FAO w 2021 roku światowa produkcja rzepaku osiągnęła poziom 71,3 mln ton. Oznacza to, że w ciągu ostatnich dziesięciu lat zwiększyła się o ponad 8,5 mln ton, czyli o mniej więcej 13,6%. Dla porównania – na początku XXI wieku była ona o ponad 40% niższa niż obecnie. Nie ulega wątpliwości, że wzrost zainteresowania uprawą rzepaku jest wynikiem postępu w hodowli tego gatunku. W przypadku krajów europejskich forma ozima jest zdecydowanie bardziej istotna niż jara.

dr inż. Aleksandra Wieremczuk, Bartosz Stopczyk

 

Pierwsze wzmianki o uprawie rzepaku pochodzą sprzed 6000 lat z Azji. W Europie jego uprawa rozpoczęła się w XIII wieku. Wtedy olej rzepakowy wykorzystywano jako paliwo do lamp, a później także do produkcji mydła. W Polsce nasiona roślin oleistych znajdowano już w wykopaliskach pochodzących z X wieku. Rzepak uprawiano na małym areale ze względu na zawarte w oleju rzepakowym substancje antyżywieniowe – kwas erukowy i glukozynolany.

Ponieważ jednak był on jedyną rośliną oleistą, której uprawa w Europie Północnej i Kanadzie była ekonomicznie uzasadniona, to w latach sześćdziesiątych XX wieku w efekcie prowadzonych badań w Kanadzie wyselekcjonowano linię pozbawioną kwasu erukowego. Natomiast w Polsce z jarej odmiany Bronowski zostały wyodrębnione genotypy o znacznie obniżonej zawartości glukozynolanów. Nowe odmiany i nowoczesna agrotechnika spowodowały znaczący wzrost powierzchni zasiewów rzepaku w Polsce i na świecie.

Odmiany hybrydowe rzepaku ozimego

Kolejny przełom w uprawie tego gatunku nastąpił wraz z pojawieniem się hybrydowych odmian rzepaku. W 1989 roku zarejestrowano ozimą odmianę wyhodowaną w systemie Ogura, który jest oparty na liniach męskosterylnych (składających się wyłącznie z roślin niewytwarzających pyłku) i przywracającym płodność restorerze. W 1995 roku na rynku niemieckim pojawiły się dwie pierwsze odmiany ozime wyhodowane w systemie MSL (Joker i Pronto). Areał uprawy rzepaku ozimego w Europie zaczął gwałtownie rosnąć.

Odmiany mieszańcowe opierają się na efekcie heterozji (bujności mieszańców), dzięki temu plonują nawet o kilkanaście procent wyżej niż populacyjne. Wyższy plon to zasługa większej liczby rozgałęzień i łuszczyn. Odmiany takie zwykle mają silniej rozwinięty system korzeniowy, który lepiej wykorzystuje azot i wodę z gleby. Ich zalety to: dynamiczny wzrost, elastyczność pod względem terminu siewu, a także podwyższona odporność na stresy biotyczne i abiotyczne oraz na osypywanie się nasion.

Odmiany półkarłowe rzepaku

Rzepak to uprawa, która wymaga szczególnej ochrony. Ze względu na wysokość roślin ochrona kwitnącego rzepaku czy łuszczyn może prowadzić do strat w plonie, spowodowanych uszkodzeniem roślin podczas zabiegu. Problem ten został rozwiązany dzięki wprowadzeniu na rynek odmian półkarłowych, które są łatwiejsze w ochronie i zbiorze. Ponadto mają mniejszy przyrost biomasy, a przez to niższe wymagania pod względem azotu niż tradycyjne odmiany mieszańcowe.

Odmiany liniowe rzepaku

Nie tylko hodowla odmian hybrydowych bardzo się rozwinęła. Choć wiele hodowli zrezygnowało z odmian populacyjnych, to te, które utrzymały programy selekcyjne, osiągają bardzo dobre wyniki. Nowe odmiany liniowe charakteryzują się wyższą dynamiką rozwoju początkowego, a w późniejszych fazach wykształcaniem większej liczby pędów bocznych i łuszczyn, odpowiadających za produktywność roślin. Doskonałym przykładem jest scharakteryzowany poniżej Kwazar.

Pożądane cechy rzepaku

Wysokie potencjał plonowania i zaolejenie to główne cechy brane pod uwagę przez hodowców w procesie otrzymywania odmian. Pomimo że nowe, wysoko plonujące odmiany osiągają już wyniki na poziomie ponad 5,5 t/ha, to średni plon w Polsce w 2021 roku wyniósł 3,07 t/ha. Z tego powodu tak ważne w hodowli są odmiany, które pozwalają rolnikom uniezależnić się od przebiegu pogody oraz od ważnych gospodarczo chorób.

W Europie sprawcami chorób o dużym znaczeniu są:

•  wirus żółtaczki rzepy TuYV,
•  grzyb Leptosphaeria maculans, sprawca suchej zgnilizny kapustnych,
•  pierwotniak Plasmodiophora brassicae, wywołujący kiłę kapustnych.

Wirus żółtaczki rzepy TuYV w zależności od nasilenia może spowodować w plonie rzepaku straty rzędu 10–49%. Dla pojedynczej rośliny to potencjalna strata w plonie nawet o połowę. Jako że jest to choroba wirusowa, nie ma sposobu na jej zwalczenie po infekcji. Można jedynie eliminować wektory wirusa, czyli mszycę brzoskwiniowo-ziemniaczaną. Jednak po wycofaniu zapraw neonikotynoidowych jest to o wiele trudniejsze. Dzięki programom hodowlanym powstały odmiany odporne na wirusa żółtaczki rzepy TuYV. Groźnym patogenem jest także sucha zgnilizna kapustnych, a szkody przez nią spowodowane, w zależności od odmiany, uprawy i przebiegu pogody, mogą sięgać ponad 20%. Wczesne porażenie może wyrządzić straty w plonie nawet na poziomie 50%. Dzięki strategii odpornościowej opartej na genach Rlm3 i Rlm7 na rynku są dostępne odmiany o wysokiej odporności na tę chorobę.

Innym programem hodowlanym jest otrzymywanie odmian kiłoodpornych. Kiła kapustnych powoduje znaczne straty w plonie, a na zainfekowanych polach nie zaleca się wysiewu rzepaku przez kolejne 8 lat, co sprawia, że stanowisko jest wyłączone z produkcji tej rośliny przez długi czas. Postęp w hodowli daje szansę na to, by nie rezygnować z plonu rzepaku nawet na zainfekowanych stanowiskach.

Strategia odpornościowa obejmuje nie tylko choroby, ale także tolerancję na stresy abiotyczne. Trzeba w tym miejscu wspomnieć, że każdy region charakteryzuje się różnymi czynnikami, mogącymi wpłynąć na plon roślin. Dlatego warto w swoim gospodarstwie wysiewać odmiany sprawdzone i przystosowane do warunków panujących w danym kraju. W Polsce cechami odmian, które niewątpliwie powinno się brać pod uwagę, są zimotrwałość i tempo regeneracji wiosennej. Pomimo że od kilku lat przebieg zim jest łagodniejszy, zwłaszcza na zachodzie kraju, to tych atrybutów nie można bagatelizować. Ważnym osiągnięciem było również otrzymanie odmian odpornych na pękanie łuszczyn, co pozwoliło na ograniczenie strat w plonie.

Przegląd nowości z oferty odmian rzepaku ASX Nasiona

Nowe odmiany, do których droga rozpoczęła się 6000 lat temu, są lepiej przystosowane do różnych typów gleb i stanowisk, a także elastyczne pod względem terminu siewu. Zapewniają wysoką stabilność osiąganych wyników. Do oferty ASX Nasiona trafiają takie właśnie odmiany, ponadto sprawdzone pod kątem przystosowania do polskich warunków.

Aurelia z hodowli Limagrain jest klasycznym przykładem doskonałej hybrydy nowej generacji. Do Krajowego Rejestru Odmian została wpisana w 2019 roku. Od momentu rejestracji, bez względu na warunki pogodowe i glebowe, pozostaje w czołówce najplenniejszych odmian – 129% wzorca w latach 2017–2022. Charakteryzuje się wybitną odpornością na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) i bardzo wysoką na suchą zgniliznę kapustnych (gwarantowaną obecnością genu Rlm7). Aurelia to doskonałe wyniki plonowania zarówno na mocnych, jak i na słabszych, mozaikowatych stanowiskach. Aurelia jest też odmianą najczęściej polecaną do uprawy w Polsce przez COBORU (LZO 2023).

Nairobi, odmiana pochodząca z jednej z najstarszych europejskich hodowli rzepaku DSV (Rapool), dzięki doskonałym wynikom w badaniach rejestrowych COBORU w 2022 roku bez problemu uzyskała wpis do Krajowego Rejestru Odmian. Stanowi ona połączenie najważniejszych osiągnięć ostatnich lat hodowli – bardzo wysokich plenności i zdrowotności [odporność na wirusa żółtaczki rzepy (TuYV) i na suchą zgniliznę kapustnych)]. Średni plon nasion w latach 2020–2021 wyniósł 5,2 t/ha. To pokazuje, że bez względu na przebieg pogody i zasobność stanowiska Nairobi plonuje bardzo wysoko i stabilnie.

PT315 to najnowsza odmiana hybrydowa powstała w wyniku prac programu hodowlanego Pioneer. Zarejestrowana w Polsce w 2023 roku na podstawie bardzo wysokich wyników plonowania w badaniach rejestrowych COBORU. W 2021 roku PT315 uplasowała się w czołówce najwyżej plonujących odmian w swojej serii doświadczeń, uzyskując plon na poziomie 119% wzorca (plon bezwzględny 5,58/ha). W dwuletniej serii badań osiągnęła wynik 113% wzorca przy plonie bezwzględnym 5,29 t/ha, co stawia ją w gronie najbardziej produktywnych odmian rzepaku ozimego w Polsce. Jej atuty to także gen odporności na wirusa żółtaczki rzepy (TuVY), elastyczność w doborze stanowiska i bardzo dobra zdrowotność, zwłaszcza pod kątem suchej zgnilizny kapustnych. Ponadto, ze względu na bardzo dużą siłę penetracji profilu glebowego przez system korzeniowy, PT315 doskonale nadaje się do prowadzenia przy wszelkiego rodzaju uproszczeniach uprawowych. Podwyższona odporność na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion zapewnia mniejsze straty podczas omłotu.

Kwazar – nowoczesna odmiana liniowa pochodząca z polskiej renomowanej Hodowli Roślin Strzelce – od momentu rejestracji, nawet w przypadku wystąpienia trudnych warunków (stresów związanych z mocno ograniczoną ilością opadów w sezonie wegetacyjnym), uzyskuje bardzo wysokie i stabilne plony, zarówno w badaniach COBORU, jak i w produkcji polowej na dużych areałach. Dłuższy okres kwitnienia zapewnia efektywniejsze zapylenie, a nieco późniejsze dojrzewanie pozwala na lepsze nalanie nasion – co ma pozytywny wpływ na wysokość plonowania. Genetycznie zakodowana umiejętność tworzenia większej liczby pędów bocznych pozwala ograniczyć obsadę, a tym samym normę wysiewu. Nawet przy rzadszym łanie jego gęstość oraz ilość wytworzonych łuszczyn są niesamowicie duże.

W Polsce cechami odmian, które niewątpliwie powinno się brać pod uwagę, są zimotrwałość i tempo regeneracji wiosennej.