Jaki jest cel nawożenia
Głównym celem nawożenia jest uzyskanie ilościowo i jakościowo zadowalających plonów poprzez dostarczenie roślinom składników pokarmowych w odpowiedniej ilości, formie i we właściwym terminie. Jego zadaniem jest także utrzymanie lub poprawa żyzności gleby, zapewniającej optymalne warunki do wzrostu i rozwoju roślin. Jak to osiągnąć?
dr inż. Tomasz Piotrowski
Cele te można osiągnąć poprzez dokładne poznanie wymagań pokarmowych i potrzeb nawozowych roślin w ścisłym powiązaniu z ich fazami rozwojowymi oraz poprzez określenie zasobności i żyzności gleby. Optymalne nawożenie odpowiada bowiem nie tylko za pokrycie zapotrzebowania roślin na składniki przy określonym plonie, ale także za parametry fizyczne, chemiczne i aktywność biologiczną stanowiska.
Ustalając dawki nawozowe, należy przestrzegać dwóch podstawowych zasad nawożenia. Pierwsza to prawo minimum von Liebiga, według którego to składnik pokarmowy występujący w glebie w najmniejszej ilości determinuje wysokość uzyskanego plonu. Druga to prawo uzupełniania składników pokarmowych wyprowadzanych z gleby wraz z plonem. Mając to na uwadze, można sporządzić optymalny bilans składników wprowadzanych na stanowisko i wyprowadzanych z niego, stanowiący podstawę zaleceń nawozowych.
O skuteczności nawożenia decyduje wiele czynników naturalnych i agrotechnicznych, związanych m.in. z warunkami wodnymi, zasobnością gleby w przyswajalne formy składników pokarmowych czy zawartością materii organicznej. Najlepsze efekty produkcyjne uzyskuje się na glebach, na których zadbano o bilans materii organicznej, niezbędne nawożenie mineralne oraz o optymalny odczyn, czyli podstawowy parametr jakościowy stanowiska.
Element ograniczający produkcję roślinną
Zgodnie z indeksem żyzności gleby najważniejszym elementem ograniczającym produkcję roślinną jest duże zakwaszenie gleb w Polsce. Przyczyniają się do niego zarówno warunki klimatyczno-glebowe, jak i działalność człowieka. Zakwaszanie się gleb jest procesem ciągłym i rolnik ma ograniczony wpływ na jego przebieg. Czynnikiem decydującym o procesie zakwaszenia jest wymywanie kationów o charakterze zasadowym z gleb, w większości obszaru kraju wytworzonych z kwaśnych skał osadowych. Przyczyną spadku odczynu gleby jest także stosowanie nawozów mineralnych, zwłaszcza azotowych, oraz wynoszenie z plonem kationów zasadowych, takich jak wapń. Naturalne i antropogeniczne procesy powodują coroczne straty wapnia w glebie na poziomie od 140 do 250 kg/ha, a w warunkach intensywnej uprawy i nawożenia nawet więcej.
Tabela 1. Podział gleb ze względu odczyn
| Odczyn gleby | pHKCI | pHH2O |
| silnie kwaśny | < 4,5 | < 5,0 |
| kwaśny | 4,5–5,5 | 5,0–6,0 |
| lekko kwaśny | 5,6–6,5 | 6,1–6,7 |
| obojętny | 6,6–7,2 | 6,8–7,4 |
| zasadowy | > 7,2 | > 7,4 |
Wapnowanie gleb – dlaczego warto
To zabieg stosowany w celu poprawy struktury gleby, jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych oraz dostępności składników pokarmowych. Optymalny odczyn decyduje o przemianach w glebie zastosowanych nawozów, czyli o skuteczności nawożenia. Jest zatem podstawowym czynnikiem determinującym efektywne wykorzystywanie nawozów i zawartych w nich składników pokarmowych przez rośliny.
Optymalne wartości odczynu gleby określane w analizach chemicznych (pH w 1M KCl) w zależności od jej kategorii wynoszą:
- dla gleby bardzo lekkiej: 5,1–5,5,
- dla gleby lekkiej: 5,6–6,0,
- dla gleby średniej: 6,1–6,5,
- dla gleby ciężkiej: 6,6–7,0.
Potrzeby wapnowania gleb (przedstawione w tabeli 2) zależą od odczynu (pH) oraz od kategorii agronomicznej gleby.
Tabela 2. Ocena potrzeb wapnowania gleb
| Potrzeba wapnowania | Kategoria agronomiczna gleby i odczyn (pH) | |||
| bardzo lekka | lekka | średnia | ciężka | |
| konieczne | do 4,0 | do 4,5 | do 5,0 | do 5,5 |
| potrzebne | 4,1–4,5 | 4,6–5,0 | 5,1–5,5 | 5,6–6,0 |
| wskazane | 4,6–5,0 | 5,1–5,5 | 5,6–6,0 | 6,1–6,5 |
| ograniczone | 5,1–5,5 | 5,6–6,0 | 6,1–6,5 | 6,6–7,0 |
| zbędne | od 5,6 | od 6,1 | od 6,6 | od 7,1 |
Nawozy wapniowe – ilości
Dawka nawozu wapniowego powinna być ustalona na podstawie analiz chemicznych gleby lub przy użyciu pH-metru polowego (tabela 3). W przypadku konieczności wapnowania nie zaleca się stosowania wyliczonej całkowitej dawki nawozu z uwagi na możliwość wystąpienia „przewapnowania”. To zjawisko może wywołać zaburzenia w przyswajalności składników pokarmowych. W takich przypadkach dawki nawozów wapniowych powinny być podzielone na aplikację podstawową i uzupełniającą, którą wykonuje się po upływie roku, po oznaczeniu aktualnego odczynu gleby (wartości w nawiasach).
Tabela 3. Dawki nawozu wapniowego na gruntach ornych (t CaO/1 ha)
| Kategoria gleby | Przedział potrzeb wapnowania | |||
| konieczne | potrzebne | wskazane | ograniczone | |
| bardzo lekka | 3,0 (1,5) | 2,0 | 1,0 | – |
| lekka | 3,5 (2,0) | 2,5 | 2,0 | – |
| średnia | 4,5 (3,0) | 3,0 | 2,5 | 1,0 |
| ciężka | 6,0 (4,0) | 4,0 | 3,0 | 1,5 |
Dawki wapna nawozowego zwyczajowo wyraża się w tonach tlenku wapnia na hektar. Podaną w zaleceniach dawkę w czystym składniku (CaO) należy przeliczyć na masę nawozu, uwzględniając procentową zawartość CaO.
Praktyka wskazuje, że bezpieczniejsze i bardziej efektywne jest dzielenie dawki nawozów wapniowych tak, by jednorazowo stosować nie więcej niż połowę zalecanych ilości, a po 2–3 latach zabieg powtórzyć. Na glebach lekkich lub charakteryzujących się optymalnym odczynem najbardziej efektywne są małe, podtrzymujące odczyn dawki, stosowane co 3–4 lata. Na glebach cięższych można aplikować dawki wyższe, w odstępach do 5 lat.
Nawozy wapniowe – termin aplikacji i forma
Procesy zachodzące w glebie po wapnowaniu przebiegają z różną intensywnością, która zależy od rodzaju gleby, formy i jakości nawozu oraz od czynników klimatycznych. Środowisko glebowe preferuje zmiany przebiegające w dłuższym okresie, a stabilną poprawę odczynu uzyskuje się dopiero po około roku. Najbardziej optymalnym terminem aplikacji jest okres pożniwny, ze względu na możliwość dobrego wymieszania wapna z glebą i dłuższy odstęp czasowy do siewu lub sadzenia roślin. Do poprawnego i w miarę szybkiego działania nawozy wapniowe wymagają odpowiedniej ilości wody w glebie, którą może zapewnić okres jesienno-zimowy.
Stosowanie wapna, zwłaszcza pylistego, wymagającego wymieszania z glebą, w terminie wiosennym może powodować przesuszanie stanowiska i wydłużenie czasu działania. Wczesną wiosną zaleca się aplikować wapna granulowane, szybko działające i niewymagające wymieszania z glebą, jako zabieg interwencyjny. Szczególnie rekomendowanym i skutecznym nawozem na oziminy i plantacje wieloletnie jest Wapniak kornicki.
O skuteczności wapnowania decyduje także prawidłowy wybór nawozu pod względem stopnia zmielenia i formy chemicznej. Drobne zmielenie nawozów wapniowych zwiększa szybkość i efektywność działania. Jeśli chodzi o formę chemiczną, wyróżnia się tlenkowe oraz węglanowe nawozy wapniowe i wapniowo-magnezowe.
Nawozy tlenkowe ze względu na szybkość działania mogą być stosowane interwencyjnie w niskich dawkach, z wyłączeniem gleb organicznych. Z powodu możliwości poparzenia roślin nie należy wykonywać aplikacji pogłównych tą formą chemiczną.
Nawozy węglanowe charakteryzują się wolniejszym, ale skuteczniejszym działaniem. Węglan wapnia to naturalnie występująca w przyrodzie forma wapnia, bezpieczna w stosowaniu pogłównym, zalecana na wszystkie rodzaje gleb.
Nawozy wapniowe – zasady stosowania
1. Należy unikać stosowania nawozów wapniowych w krótkim odstępie czasowym po aplikacji nawozów organicznych, ze względu na ich zbyt szybki rozkład i zwiększone straty składników pokarmowych.
2. Nie wolno mieszać nawozów wapniowych i wapniowo-magnezowych z innymi nawozami nieorganicznymi.
3. Bezpośrednio po wapnowaniu nie zaleca się stosowania nawozów fosforowych, ze względu na procesy zmieniające przyswajalność fosforu, i azotowych, z powodu strat azotu.
4. Nie zaleca się intensywnego wapnowania bezpośrednio przed uprawą roślin o dużych wymaganiach względem mikroskładników pokarmowych, ponieważ świeżo po zabiegu zachodzą w glebie procesy powodujące zakłócenia w pobieraniu niektórych spośród tych pierwiastków.
5. Nie wolno doprowadzać do nadmiernego zakwaszenia gleb mineralnych ze względu na powstawanie nadmiaru toksycznych dla roślin glinu, manganu i metali ciężkich.
Ponadto należy pamiętać, że w przypadku regulowania odczynu gleby trzeba zachować rozsądek i umiar, ponieważ wapnowanie stosowane w nadmiarze jest szkodliwe. Zbyt szybkie, agresywne podnoszenie odczynu powyżej podanych wartości pH wpływa ujemnie na właściwości gleby i przyspiesza jej degradację. Natomiast systematyczne, zaplanowane na kilka sezonów wapnowanie, połączone z odpowiednio zastosowanym nawożeniem organicznym sprzyja stabilizacji odczynu gleby.