Choroby ziemniaków 
– diagnostyka przedobjawowa

Ziemniak, z powodu rozmnażania wegetatywnego, jest rośliną szczególnie narażoną na niekorzystne działanie patogenów. Ochronę przed nim zaleca się prowadzić od momentu planowania uprawy aż do złożenia bulw do przechowywania. Jej podstawą powinny być odpowiednia diagnostyka chrób i profilaktyka.

Izabela Abramczyk/Instytut Agronomiczny Fertico

Najważniejsze zabiegi profilaktyczne w uprawie ziemniaka to: zastosowanie odpowiedniego płodozmianu, trafny dobór odmiany, zwalczanie chwastów będących źródłem patogenów, właściwe przygotowanie sadzeniaków (łącznie z ich zaprawianiem), dobranie terminu sadzenia, unikanie uszkodzeń mechanicznych bulw i przechowywanie ich w optymalnych warunkach. Bardzo ważnym elementem profilaktyki jest także badanie sadzeniaków przed posadzeniem pod kątem występowania patogenów oraz analiza gleby z miejsca, na którym planowana jest uprawa. Niektóre patogeny ziemniaka mogą przetrwać w glebie lub na resztkach pożniwnych nawet kilka lat.
Ziemniak jest porażany przez choroby powodowane przez wirusy, bakterie, lęgniowce i grzyby.

Choroby wirusowe ziemniaków

Najważniejsi sprawcy chorób wirusowych to: wirus Y ziemniaka (PVY), wirus M ziemniaka (PVM), wirus liściozwoju (PLRV). Są one najbardziej niebezpieczne w produkcji nasiennej ziemniaka. Wirusy przemieszczają się w roślinach systemicznie, powodując ich słabszy wzrost i stopniowe zamieranie. Objawami charakterystycznymi dla wirusów ziemniaka są przebarwienia, nekrozy, staśmienia, zniekształcenia oraz mozaiki liści, kwiatów, owoców.

Choroby bakteryjne ziemniaków

Jest kilka chorób bakteryjnych o znaczeniu gospodarczym dla uprawy ziemniaka. Najpowszechniejszą chorobą jest bakterioza pierścieniowa ziemniaka, której sprawcą jest organizm kwarantannowy Clavibacter michiganensis subsp. sepedonicus. Infekuje on także rośliny pomidora. Bakterioza najczęściej wykazuje formę bezobjawową, a pojawiające się sporadycznie symptomy często mylone są z objawami innych chorób. Bakterie mogą przetrwać na wszystkich powierzchniach, które miały kontakt z zainfekowanym materiałem roślinnym, oraz na resztkach pożniwnych i samosiewach. Mogą być przenoszone na sadzeniakach i z wodą.
Kolejną istotną gospodarczo chorobą jest brunatna zgnilizna ziemniaka (śluzak), której sprawcą jest organizm kwarantannowy Ralstonia solanacearum. Poraża ona ziemniaka, pomidora, oberżynę, paprykę, chwasty. Objawy śluzaka to więdnięcie liści i łodyg od podstawy roślin. Charakterystyczne są też wycieki śluzu z łodyg i bulw. W niesprzyjających rozwojowi patogenu warunkach infekcja może przechodzić bezobjawowo. Bakterie mogą przeżyć w glebie i na resztkach pożniwnych. Mogą przenosić się z porażonymi sadzeniakami oraz z glebą i wodą.
Groźne dla rozwoju roślin ziemniaka są także bakterie pektynolityczne (Pectobacterium spp., Dickeya spp.), powodujące czarną nóżkę i mokrą zgniliznę ziemniaka. Czarna nóżka objawia się czernieniem i gniciem podstawy łodygi, skarłowaceniem i obumieraniem roślin. Mokra zgnilizna zaś powoduje gnicie miąższu bulw na skutek maceracji tkanek przez bakterie. Podstawowym źródłem zakażenia są zainfekowane sadzeniaki.

Choroby grzybowe ziemniaków

Najgroźniejsze choroby powodowane przez grzyby i lęgniowce to:

• zaraza ziemniaka (sprawca: Phytophthora infestans),
• 
alternarioza ziemniaka (sprawcy: Alternaria solani, Alternaria alternata),
• 
antraknoza (sprawca: Colletotrichum coccodes),
• 
rizoktonioza (sprawca: Rhizoctonia solani),
• 
sucha zgnilizna bulw (sprawca: Fusarium spp.).

Zaraza ziemniaka objawia się występowaniem plam o różnorodnej barwie – od jasnozielonej do brunatnej – na liściach, łodygach i bulwach roślin ziemniaka. Na skutek porażenia dochodzi do zamierania całych roślin i znacznej utraty plonu. Alternarioza dzieli się na brunatną i suchą plamistość liści. Choroby powodowane są przez dwóch różnych sprawców. Obie charakteryzują się występowaniem plamistości liści, plamy różnią się jednak barwą i strukturą. Antraknoza charakteryzuje się gniciem na sucho części roślin, szczególnie korzeni i podstawy łodyg. Rizoktonioza ziemniaka wywołuje kilka różnych objawów: gnicie kiełków, próchnienie podstawy łodyg, opilśń łodygową oraz ospowatość bulw. W przypadku suchej zgnilizny bulw powstają na nich ciemnobrunatne plamy, a miąższ mięknie i zapada się. Często zgnilizna obejmuje całą bulwę, która wysycha i przyjmuje formę pomarszczonej mumii.

Objawy choroby – z czym mylone?

Prawidłowa diagnostyka choroby jest niezbędna do wyboru optymalnej metody ochrony ziemniaka. Najprostsza diagnostyka to obserwacja objawów na roślinie. Jednak symptomy mogą być mylone między poszczególnymi chorobami, zwłaszcza jeśli obserwacje są prowadzone przez niewprawnego badacza. Przykładowo, objawy powodowane przez Alternaria solani mogą być mylone z tymi wywoływanymi przez Alternaria alternata, a są to sprawcy dwóch różnych chorób, mimo że należą do tego samego rodzaju grzybów. Ponadto alternariozę często trudno odróżnić od szarej pleśni, powodowanej przez grzyba Botrytis cinerea, który nie ma znaczenia gospodarczego na ziemniaku. Symptomy antraknozy ziemniaka można natomiast błędnie przypisać parchowi srebrzystemu.

Odpowiedź na problemy diagnostyczne chorób ziemniaka

Rozwiązaniem problemów z diagnostyką chorób ziemniaka na podstawie samych objawów są nowoczesne badania molekularne. Dają one kompleksową i szybką odpowiedź na pytanie, jakie patogeny porażają plantację już na wczesnym etapie ich rozwoju, kiedy symptomy są jeszcze niewidoczne lub dopiero zaczynają się pojawiać, są mało charakterystyczne i łatwo je pomylić z objawami innych chorób. Bardzo ważne jest badanie sadzeniaków przed posadzeniem pod kątem wystąpienia patogenów. Badacze stwierdzili, że ziemniak rzadko porażany jest przez tylko jeden patogen. Zazwyczaj do rośliny wnika kilku sprawców, często pochodzenia i grzybowego, i bakteryjnego.

Diagnostyce molekularnej można poddawać rośliny, a także glebę i wodę. Jest to bardzo pożądane w przypadku uprawy ziemniaka ze względu na patogeny ziemniaka wykazujące zdolność do przeżywania w glebie przez długi czas.
Wczesna diagnostyka jest bardzo istotna w przypadku zarazy ziemniaka. Podstawą skutecznej ochrony przed tą chorobą jest stosowanie zabiegów profilaktycznych, kiedy objawy jeszcze nie wystąpią na roślinie. Diagnostyka molekularna pomaga określić, czy inokulum patogenu jest już obecne w tkankach i jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia choroby. Pozwala to dostosować liczbę zabiegów chemicznych na plantacji do rzeczywistych potrzeb.

Diagnostyce molekularnej można poddawać rośliny, a także glebę i wodę. Jest to bardzo pożądane w przypadku uprawy ziemniaka ze względu na patogeny ziemniaka wykazujące zdolność do przeżywania w glebie przez długi czas.