Choroby zbóż – strategia ochrony

Większość najważniejszych chorób pszenicy to te, których obecność przyspiesza starzenie się trzech najwyżej położonych liści. Strategia ochrony przed chorobami zakłada więc ekonomicznie uzasadnioną ochronę powierzchni asymilacyjnej liści, co zapobiega znaczącemu spadkowi plonu. Łączna powierzchnia asymilacyjna liścia flagowego i podflagowego aż w 65% odpowiada za budowanie plonu.

1Od końca krzewienia wraz ze wzrostem temperatury i pojawianiem się niżej położonych liści następuje gwałtowny przyrost biomasy, który trwa mniej więcej do końca fazy strzelania w źdźbło. Maksymalny poziom indeksu pokrycia powierzchni (GAI) jest osiągany zaraz po wykłoszeniu tuż przed okresem nalewania ziarna.2

3

4

Zdrowe rośliny wydają wysoki plon

W celu uzyskania wysokiego plonu rośliny, dla maksymalnego wykorzystania energii słonecznej, najpierw muszą zbudować biomasę, a następnie powinny utrzymać zieloność liści. Kiedy liść flagowy jest już w pełni rozwinięty, tworzenie biomasy zostaje zakończone i od tego momentu należy robić wszystko, aby dalej konsekwentnie utrzymać zieloną powierzchnię liści. W ten sposób zapewniona zostaje odpowiednia ilość węglowodanów potrzebnych do procesu nalewania ziarna, a tym samym do budowania plonu. Okres nalewania ziarna trwa około 6–7 tygodni i nawet w 80% może być uzależniony od fotosyntezy. W tym okresie poza zasobami glebowymi rośliny korzystają z rezerw składników pokarmowych zgromadzonych uprzednio w organach wegetatywnych, a w szczególności w liściach podflagowym i flagowym. Utrzymanie zdrowotności i umożliwienie zbudowania biomasy najwyżej położonych liści poprzez wykonywanie zabiegów w fazach T1 i T2 stanowi podstawę dobrze rozumianej ochrony w kontekście warunków gwarantujących maksymalne plonowanie. Zabiegi wykonywane w fazie T3 umożliwiają z kolei utrzymanie zieloności liścia i zabezpieczenie przed przedwczesnym starzeniem się powierzchni asymilacyjnej. Mogą jednocześnie służyć do poprawy zdrowotności samych kłosów, ograniczając choroby bezpośrednio na nich występujące. Strategia ochrony chemicznej przed chorobami musi uwzględniać wiele czynników, takich jak: termin siewu, zagęszczenie upraw, sposób uprawy przedsiewnej, odporność odmian, poziom nawożenia itd.

Warto znać przebieg procesu infekcyjnego

Strategia skutecznej ochrony w sposób szczególny musi uwzględniać terminy zabiegów oraz odstępy pomiędzy nimi. Ważne jest zatem zrozumienie procesu infekcyjnego, jaki ma miejsce w przypadku chorób występujących na liściach pszenicy. Od momentu wykiełkowania zarodnika do okresu, w którym widoczne są objawy chorobowe, mija pewien czas. Jest on zależny przede wszystkim od rodzaju patogenu, ale może być również modyfikowany przez czynniki środowiskowe, takie jak temperatura. W większości przypadków wraz ze wzrostem temperatury, w pewnych określonych granicach z pominięciem warunków temperatur skrajnie wysokich i skrajnie niskich, rozwój grzyba w obrębie tkanki jest przyspieszony. Tym samym także tempo rozwoju objawów chorobowych jest szybsze. W okresie od infekcji do pojawienia się objawów grzyby rozwijają się jednak w sposób utajony i żadne symptomy zewnętrzne nie wskazują na rozwój choroby. Ten okres może być bardzo długi i na przykład u Septoria tritici trwa od 14 do 28 dni. Reprodukcja septoriozy, czyli powstawanie nowej partii zarodników, trwa znacznie dłużej na zielonych liściach niż na starzejącej się tkance martwej. Tak więc często dopiero w okresie starzenia się liścia L3 następuje wysiew zarodników na wyżej położone liście. W konsekwencji wraz z uwidocznieniem symptomów choroby na porażonych organach sukcesywnie wytwarzane są nowe partie zarodników gotowych do kolejnych infekcji, co zwiększa porażenie roślin w łanie. Tym samym choroba rozprzestrzenia się z liści niżej położonych na liście położone wyżej, w tym na te najważniejsze z punktu widzenia budowania plonu, czyli na liść podflagowy, a z czasem również na flagowy.6

Ważna jest faza rozwojowa roślin

Należy przyjąć, że długość okresu działania praktycznie każdego fungicydu jest ograniczona, a ponadto substancje aktywne fungicydów w ograniczonym stopniu działają wstecz. Ich zastosowanie po dłuższym okresie rozwoju grzyba wpływa na spadek skuteczności. Przyjmuje się, że najnowsze substancje grzybobójcze działają w połowie długości okresu rozwoju grzybów, miarą którego jest czas, jaki upływa od infekcji do pojawienia się widocznych objawów. Kiedy zarodnik grzyba wykiełkuje na niechronionym w fazie T1 lub opryskanym zbyt późno liściu 3., to może się tak zdarzyć, że w ciągu okresu inkubacji choroby w tkankach pierwsze widoczne objawy na liściu 3. pojawiają się dopiero w momencie, kiedy na roślinie rozwinęły się już liście podflagowy, a nawet flagowy. Tym samym z L3 grzyby będą mogły swobodnie rozprzestrzeniać się na najważniejsze z perspektywy budowania plonu wyżej położone liście. Chociaż ich ochrona nadal jest możliwa, to jest już zdecydowanie trudniejsza. Należy bowiem pamiętać, że liść 3. w tym momencie przez jakiś czas będzie rezerwuarem choroby i źródłem rozsiewania zarodników. Należy również przyjąć, że nie zawsze, chociażby z powodu niekorzystnych warunków pogodowych, da się wykonać terminowe opryski w fazie T2.
Tak więc nie tyle sam fakt wykonania zabiegu, ile jego terminowość ma duże znaczenie. W przypadku mączniaków prawdziwych i rdzy, które mają krótki okres inkubacji, zabiegi powinny być wykonywane, zanim liście w pełni się rozwiną. Tym samym dla uzyskania właściwego poziomu kontroli istotne jest nie tylko samo określenie faz rozwojowych, ale także stopień rozwinięcia liści w poszczególnych fazach rozwojowych. Ma to szczególne znaczenie dla ochrony liścia 3., którego rozwój jest uzależniony od terminu siewu. Przy bardzo wczesnych siewach 3. liść może wykształcać się aż do fazy 3. kolanka, natomiast przy siewach późniejszych wykształca się już w fazie 1. kolanka. W tej sytuacji rozwój liścia z punktu widzenia skutecznej ochrony jest nawet ważniejszy od aktualnej fazy rozwojowej. Przyjmuje się, że najbardziej efektywne jest wykonanie zabiegu jak najszybciej od momentu, kiedy liść w pełni się rozwinie. Zbyt wczesne wykonanie zabiegu ogranicza możliwość rozprzestrzeniania się fungicydów po całej blaszce liściowej lub w jej obrębie, natomiast zbyt późne rodzi konsekwencje w postaci gorszej ochrony, szczególnie w przypadku stosowania środków o charakterze profilaktycznym.

Podstawowe terminy zabiegów

  • T1 – zabieg w momencie w pełni rozwiniętego liścia 3. Faza rozwojowa może nieco się różnić.
  • T2 – zabieg w momencie w pełni rozwiniętego liścia flagowego.
  • T0 – termin tego zabiegu nie jest jednoznacznie określony. Z reguły opryski są wykonywane na 2–4 tygodnie przed zabiegiem w T1 i stosowane w specyficznych sytuacjach. Mają niekiedy znaczenie dla opóźnienia rozwoju septoriozy oraz w przypadku, gdy mączniak prawdziwy, rdza żółta i czasami rdza brunatna są silnie aktywne już wczesną wiosną.
  • T3 – zabieg stosowany w celu ochrony chorób kłosa. Wykonywany jest również dla utrzymania zieloności liści podflagowego i flagowego.

Poprawnie wykonane zabiegi w T1 umożliwiają pełną ochronę liścia 3. i pozwalają na częściową ochronę liścia podflagowego. Z kolei właściwe zabiegi w T2 dają pełną ochronę liścia flagowego i jednocześnie mogą działać wyniszczająco na niektóre ukryte infekcje na liściu podflagowym. Bardzo ważny jest również odstęp pomiędzy zabiegami wykonywanymi w T1 i T2. W zależności od stopnia zasiedlenia przez choroby w danym roku może on nieznacznie się różnić. Krótszy odstęp pomiędzy zabiegami ma również znaczenie dla chorób charakteryzujących się szybszym rozwojem, takich jak mączniak prawdziwy, rdze i brunatna plamistość liści. Należy jedynie pamiętać, że szczególnie ważnym wyznacznikiem terminu zabiegu jest przede wszystkim stopień rozwoju liści.

TERMINY ZABIEGÓW ORAZ FAZY ROZWOJOWE
TERMIN ZABIEGU FAZA BBCH FAZA ROZWOJOWA UWAGI
T1 31-33 Faza od 1 do 3 kolanka Krytycznym terminem jest rozwinięcie 3 liścia* (L3)
T2 39 Faza liścia flagowego
T3 61-65 Od początku do pełni fazy kwitnienia
*Aby sprawdzić, czy rozwinięty liść to L3, należy rozwinąć pochwę liściową i zobaczyć, czy do rozwinięcia pozostały dwa liście
UWAGA: Liść uważa się za w pełni rozwinięty, jeżeli jest widoczny jego języczek, lub widoczny jest szczyt następnego liścia

Czy można ograniczyć liczbę zabiegów chemicznych?

Ograniczenie liczby zabiegów jest możliwe, ale zawsze wiąże się z podwyższonym ryzykiem słabszej ochrony, a tym samym spadku plonów. W przypadku ograniczania liczby zabiegów do ich wykonywania w fazie 1. i 2. kolanka, a następnie w fazie kłoszenia i pełni kwitnienia producent zawsze stoi przed dylematem właściwego ustalenia terminu drugiego zabiegu. Szczególnie w warunkach podwyższonego ryzyka ze strony fuzariozy kłosów jest to zagadnienie złożone. Wcześniejsze wykonanie zabiegu może ochronić liść flagowy i podflagowy, ale jest obarczone ryzykiem występowania fuzariozy na kłosach. Z kolei opóźnienie zabiegów może skutecznie ochronić kłos, ale tym samym niesie zagrożenie niepełnej ochrony najbardziej produktywnych i najwyżej położonych liści. Należy także pamiętać, że na efektywne zabiegi przeciwko fuzariozom kłosa czasu jest niewiele. Często jest to zaledwie kilka dni. Dobór fungicydów stosowanych w poszczególnych terminach w dużej mierze zależy od odporności odmian i musi być poprzedzony wcześniej wykonywanymi lustracjami wraz z określeniem progu szkodliwości.